وثوق
وثوق الدوله صدر اعظم دهه 1290 كه در پي امضاي قرارداد 9 آگوست 1919 (مرداد 1298) با دولت انگلستان كه اگر به اجرا در مي آمد، ايران تحت الحمايه آن دولت مي شد و مخالفت بعضي رجال و مجلس با آن در تيرماه 1299 كناره گيري كرده و به اروپا رفته بود در اسفند سال 1304 و دو روزمانده به نوروز 1305 پس از انتقال سلطنت به خاندان پهلوي به ايران بازگشت كه بعدا هم مقام فرهنگي به او داده شد!.
وثوق الدوله و تني چند از وزيرانش براي امضاي قرارداد تحت سرپرستي انگلستان قرار گرفتن ايران، از آن دولت رشوه نقدي گرفته بودند و چون مي دانستند كه روزي بايد پاسخ اين عمل خود را بدهند كه در عرف بين المللي خيانت به وطن بشمار مي آيد از دولت انگلستان تضمين گرفته بودند كه در صورت لزوم به آنان در خاك خود پناهندگي بدهد. اين رشوه بعدا از آنان اخذ و به صندوق دولت ريخته شد.
وي كه از طريق دوستان انگليسي خود آگاه شده بود كه روسيه در آستانه تحولات عظيمي است در تابستان 1295 (1916) روس ها را قانع كرد كه تا پايان جنگ جهاني اول از به دست گرفتن امور نظارت بر ارتش و ماليه ايران صرف نظر كنند كه پذيرفتند. وثوق الدوله چند ماه بعد در اسفند همين سال سيد ضياء طباطبايي يزدي را در صدر هياتي از جانب خود براي عقد يك رشته قرارداد در زمينه هاي مختلف به روسيه فرستاد و سيد ضياء طبق نوشته خود او تجربه سياسي فراوان از اين سفر به دست آورد.
اگر قراردادآگوست 1919 به تصويب مجلس رسيده بود اين احتمال وجود داشت كه به همان گونه كه انگليسي ها در جزيرة العرب هر رئيس قبيله را امير امارت كردند كه اينك كشور هايي كوچكتر از يك شهر شده اند و در اين دنياي آشفته و بي قانون ناچار به داشتن حامي هستند در ايران هم رئيس هر ايل و عشيره را ايلخان و داراي استقلال داخلي مي كردند و ....
