جنگ «سردارآباد» و پیروزی اَرمَنیان بر عثمانی

عثمانی (دولت استانبول) حدود شش ماه پیش از پایان جنگ جهانی اول که آتش آن یازدهم ماه نوامبر 1918 خاموش شد و درمناطق عربیِ قلمرو خود از انگلیس (نظامیان هِندی انگلیس) شکست خورده بود تصمیم گرفت که از فرصت پیروزی انقلاب روسیه و جنگ داخلی این سرزمین (جنگ میان سرخ ـ کمونیست و سفید ـ سلطنت طلب) و وضعیت ناآرام ایران استفاده کند و از طرق شمال غربی ایران و جنوب شرقی ارمنستان به قفقاز جنوبی حمله بَرَد و بر نفت باکو مسلط شود. در آن زمان، هنوز بر مناطق جنوب شرقی قفقاز، نام آذربایجان گذارده نشده بود که سال ها بعد، استالین با نقشهِ بلعیدن آذریایجان ایران، «اران» را آذربایجان نامید.
ارمنستان که از زمان امضای قرارداد «ترکمان چای» از ایران جدا و ضمیمه امپراتوری روسیه شده بود از فرصت پایان دولت تزاری در اکتبر 1917 و جنگ داخلی روسیه و انتقال پایتخت از پتروگراد (سن پترزبورگ) به مسکو استفاده و اعلام استقلال کرده بود. استقلال ارمنستان نیز عثمانی را نگران کرده بود و نگرانی آن عمدتا در مورد منطقه «قارص» بود.
در ایران وقت که دچار شیوع بیماری تیفوس و داشتن یک پادشاه 18 سالهِ ضعیف بود، انقلاب روسیه دست دولت لندن در امور را باز گذارده بود. دولت لندن در ایران یک نیروی نظامی از آن خود به نام «اس. پی. آرـ نیروی مسلح پلیس جنوب» داشت به علاوه بخشی از واحدهای نظامی را که برای جنگ با عثمانی، متحد آلمان وارد ایران کرده بود. دولت لندن که طبق سازشنامه سن پترزبورگِ آگوست 1907 با روسیه، که این سازشنامه ایران را به دو منطقه نفوذ میان طرفین تقسیم کرده بود از حدود یک سال پیش از آن بر بین النهرینِ عثمانی و مناطق اطراف (عراق امروز) نیز مسلط شده بود. نیروهای انگلیس در ایران در بهار و تابستان 1918 در فارس، با ایلات و مردم این استان درگیر زد و خورد بودند و این زد و خورد داشت به اصفهان می رسید و آن دولت خیال تحت الحمایه کردن ایران را داشت که مواجه با عملیات یک فرمانده نظامی روس شد که پیش از انقلاب روسیه با نیروهای خود وارد ایران شده بود و هوادار سفیدها (مخالفان بلشویک ها و وفاداران نظام تزاری) بود و قزوین را تصرف کرده بود. دولت لندن همچنین نگران پیشروی کمونیست های روسیه که وارد گیلان شده بودند و برهم خوردن نقشه هایش بود و برای جلوگیری از پیشروی کمونیست ها که در ایران هوادار هم داشتند، نیروی نظامی به گیلان فرستاده بود. فشار دولت لندن به سلطان احمدشاهِ 18 ساله که وثوق الدوله را نخست وزیرکند ادامه داشت که باعث استعفای مستوفی از نخست وزیری شده بود ولی احمدشاه صمصام را نخست وزیر کرده بود و بالاخره براثر تدام فشار دولت لندن، وثوق الدوله نخستوزیر شد.
در این وضعیت بود که نیروهای عثمانی وارد خوی و سلماس شدند تا از طریق جنوب شرقیِ ارمنستان خود را به باکو برسانند. عثمانی ها در سلماس اختلاف آشوری ها (آسوری ها) و سایر ساکنان شهر را دامن زدند و زد و خورد به راه انداختند تا آرامش نباشد.
اَرمنیانِ تازه استقلال یافته (که بعدا به جماهیریه مورد نظر مسکو پیوستند) نگران پیشروی واحدهای نظامی عثمانی وابسته به ارتش سوم این امپراتوری به فرماندهی واهب پاشا و شوقی پاشا شدند و دست به جمع آوری نیرو بویژه میلیشیا (چریک) زدند. ژنرال سیلیکیان، آرام منوکیان، پیرومیان، وکیلیان و نظربگیان نظامیان ارمنی را رهبری و فرماندهی می کردند. فرماندهی نظامیان عثمانی پیش از حرکت به سوی جنوب شرقی ارمنستان، یک تیپ از نیروهای خود را به فرماندهی احسان پاشا روانه تبریز کرد تا از دو سوی عازم فتح باکو شوند و احسان پاشا وارد تبریز بی دفاع وقت شد و دست به خودسری ها زد.
ارمنیان در منطقه سردارآباد راه را بر دسته اول نیروهای عثمانی بستند و بیست و نهم می 1918، جنگ طرفین آغاز شد و ارمنیان ظرف 9 روز جنگ و به رغم برتری عثمانی ها از لحاظ نفرات و تجهیزات با وارد آوردن نزدیک به چهار هزار تَن تلفات، عثمانیان را شکست داده و فراری دادند. در این جنگ، شماری از کُردهای ایزدیِ ساکن ارمنستان به فرماندهی جهانگیرآقا به اَرمَنیان کمک کردند.