سالروز نبرد هُرمُزدگان بین اردشیر پاپکان و اردوان پنجم

اردشیر ساسانی

در نبرد هُرمُزدگان، اردشیر پاپکان حاکم پارس (فارس، کرمان، سیستان و اصفهان امروزه) بر اردوان پنجم (به یونانی؛Artabanus) شاه اشکانی غلبه کرد که با کشته شدن وی، حکومت 476 ساله اشکانیان (خراسانی ـ مازندرانی و در غرب معروف به پارتیان) پایان یافت. به نوشته برخی از مورّخان، اردوان پنجم در جریان همین نبرد کشته شد و پاره ای دیگر نوشته اند که فرار کرد و دو سال بعد ـ سال 226 ـ در مخفی گاه خود درگذشت.
عامل پیروزی اردشیر در نبرد هرمزدگان، سوارنظام ده هزاری نفری او بود که عمدتا کرمانی بودند. در نبرد هرمزدگان، واحدهای پیاده اردشیر که بیشترشان اسپهانی (اصفهانی) بودند راهِ دسترسی نظامیان اردوان به آب رودخانه را بسته بودند. در جریان نبرد همچنین بسیاری از نظامیان اردوان که مخالف برادرکُشی بودند دست از جنگ کشیدند و یا به نیروهای اردشیر پیوستند. در این نبرد، شاپور پسر اردشیر در کنار پدر می جنگید.تصویر اردوان پنجم بر سکه اش


اردشیر به رغم علاقه ای که به کرمان داشت و پیش بینی می شد که این شهر را (که در این شهر یک دژ نظامی بر فراز تپه ای ساخته است که آثار آن در دل شهر باقی است) مرکز حکومت خود قرار دهد ، پایتخت را از تیسفون (کنار دجله و 35 کیلومتری جنوب بغداد امروز) منتقل نکرد.
وی دو سال پس از پیروزی بر اردوان پنجم و برقرارشدن آرامش در کشور، در 23 ژوئن سال226 میلادی (دوم تیرماه) در معبد آناهید (آناهیتا) تاجگذاری کرد و ناسیونالیسم ایرانی را بر محور آموزشهای زرتشت و فرهنگ و تمدن ایرانی احیاء کرد. مردم پارس بمناسبت شاه ایران شدن اردشیر، شهر غور (فیروزآباد کنونی) را به «اردشیرخوره» تغییر نام دادند و تصویر برجسته اورا با شعار دریافت حکومت از اورمزد در طاق بُستان نقش زدند. قلمرو ایران وقت، از هندوستان تا مدیترانه و از رود سیحون و سُغد (شمال تاجیکستان امروز به مرکزیّت شهر خُجَند) و مناطق شرقی دریای سیاه ـ تمامی قفقاز تا بحرین (تمامی مناطق غربی و جنوبی خلیج فارس) بود.
اردشیر چهار سال پس از پیروزی در نبرد هُرمُزدگان، «سِوِروس» امپراتور روم را که گام به قلمرو ایران گذارده بود در کنار فرات شمالی شکست داد و بیرون راند.
اردشیر سپاه جاویدان دوران هخامنشیان را احیاء کرد و نظام اداری تازه ای بر پایه شرایطِ انتصابات (رعایت پیش شرط ها)، تشویق و توبیخ و تکالیف کارمندان دولت تنظیم کرد و یک دستگاه بازرسی گسترده که به خود او مستقیما گزارش می کرد به وجود آورد و سیستم بخشنامه نویسی را ابداع و نظرات و فعالیت های روزانه خودرا قلمی می کرد که به صورت کارنامکِ اردشیر باقی مانده است. در دهه دوم قرن 21 سران کشورها به همان صورت کارها و نظرات خودرا در «تویتر» قرار می دهند تا همگان آگاه شوند و آن هم به قلم و از زبان خودشان نه اِدیت رسانه ها و کم و زیاد کردن مطلب.
ساسانیان در طول حکومت 427 ساله خود امکان ندادند که امپراتوری روم در آسیای غربی پیشروی کند. اردشیر پاپکان متولّد سال 180 میلادی در شهر استخر (شیراز) که از مارس 224 تا فوریه 242 سلطنت کرد آئین زرتشت را دین رسمی (دولتی) ایرانیان قرارداد. ساسانیان رومیان را وادار کردند که پیروان آیین زرتشت را در قلمرو خود مخصوصا در بالکان تحمّل کنند. ساسانیان که اردشیر ـ سردودمان آنان بود ـ پایه گذار یک ناسیونالیسم ویژه [مَسلَکِ پان ایرانیستی] در ایران بوده اند که ریشه های آن باقی مانده و در طولِ 14 قرن پس از این دودمان چند بار توفنده وار سر بلند کرده است. مبارزات استقلال طلبانه ایرانیان و جانبازی های قهرمانانه آنان در این راه که چندی پس از سقوط ساسانیان آغاز شد در طول تاریخ جهان نظیر نداشته و فصل درخشانی از تاریخ عمومی را تشکیل داده است.
ساسانیان همچنین مانع از ورود نژاد نیمه زرد (آلتایی ها و همسایگانشان) به قلمرو ایران در منطقه فرارود و ایران خاوری (افغانستان امروزه، کشمیر و پاکستان غربی کنونی) شدند تا تنزّل فرهنگ و درنتیجه تمدن روی ندهد. آنان همچنین کوشش داشتند که اختلاط نژاد در ایران صورت نگیرد. با وجود همه دقتّی که در دوران ساسانیان به عمل می آمد که آموزش های زرتشت دقیقا رعایت شود و فساد و بویژه در امور دولتی صورت نگیرد، اواخر دوران این دودمان، کشور دچار گسترش شکاف طبقاتی و فساد اداری شده بود، همین فساد و نارضایتی توده ها از آن، مزدک روحانی زرتشتی را برانگیخت تا مسلک سوسیالیستی خود را مطرح کند که در آغاز کار مورد توجه قرار گرفته بود و شاه وقت برای مدتی از پیروان آن شده بود. همین فساد و مبارزه بر سر کسب مقام که به سران ارتش هم رسیده بود سبب شکست نظامی ایران در نوامبر 636 در قادسیه شد. یکانهای نظامی ایران که چند برابر نیروی عرب مسلمان ـ نفر و تسلیحات داشتند شکست خوردند که هگل اندیشمند آلمانی گفته است که عینا همین وضعیت (فساد اداری و منازعه میان مقامات دولتی و گسترش شکاف میان دارا و نادار) باعث شکست داریوش سوم آخرین پادشاه ایران از دودمان هخامنشیان از اسکندر مقدونی شده بود (فلسفه تاریخ).