پایان کار گروه پیشه وری و شکست طرح آذربایجان کمونیستی

مرحله اصلی این عملیات با ورود واحدهای چهار لشکر، از 19 آذرماه آغاز شده بود ولی آذربایجانی های میهندوست پیش از آغاز عملیات ارتش، خود به سرکوب کردن گروه پیشه وری پرداخته بودند. گروه پیشه وری که در حزبی؛ معروف به فرقه دمکرات فعالیت داشتند با پنجاه خودرو از طریق جلفا به شوروی رفتند و در باکو اقامت داده شدند. باقراُف مسئول وقت آذربایجان شوروی جعفر پیشه وری و در آن سال 54 ساله را مسئول شکست فرقه می دانست و انتقاد می کرد. در تابستان سال بعد (11 ژوئن 1947) در باکو اعلام شد که پیشه وری در یک حادثه اتومبیل در آن شهر مجروح و درگذشته است. گزارش های بعدی تردید به اتفاقی بودن مرگ او را افزایش داده است.
تاخیر یکساله این سرکوبی به این سبب بود که دولت شوروی حاضر نمی شد به تعهدی که در سال 1943 در جریان کنفرانس تهران سپرده بود عمل کند و پس از جنگ جهانی دوم، نیروهای خود را از آن منطقه از ایران که از 1941 (شهریور 1320) اشغال نظامی کرده بود خارج سازد و یا اجازه دهد که واحدهای ارتش ایران به آن منطقه وارد شوند.
پس از آنکه بلشویک های روس با قصد بلعیدن همه آذربایجان، نام منطقه اَران و شمال اَرَس را آذربایجان گذاردند که قبلا نبود، وطن دوستان ایرانی از دولت تهران خواستند که استان های کشور را به جای نامگذاری، شماره گذاری کند تا مستمسک تفکّر تجزیه قرار نگیرد که به آن توجه نشده بود. دولت بلشویکی مسکو از همان زمان که شهرهای متصرفی از ایران (به موجب قرارداد های ننگین گلستان و ترکمان چای ـ دستنویس دولت لندن) در قفقاز جنوبی را «آذربایجان» نام نهاد، مقاصد سوء برای تمامیّت ایران داشت. پیروزی شوروی بر آلمان در بهار سال 1945، سران مسکو را بر آن داشته بود تا در اجرای برنامه قدیمی رسیدن به خلیج فارس، اقیانوس هند و مدیترانه (شمال آفریقا) از کمونیست کردن یونان، تحریک دولت کابل (دوست وقت روسیه) به برانگیزی پشتونها و بلوچهای هند (امرزه پاکستان) به کسب استقلال و پیشروی از آذربایجان و کُردستان ایران به عراق، جزیرة العرب و خوزستان آغاز کنند که دکترین ترومن راه را در یونان بر آنان بست، با اخطار وی راه بر ورود ارتش ایران به آذربایجان نیز باز شد و با ایجاد پاکستان از بطن هندوستان، برنامه تحریک کردن دولت کابل هم عملی نشد، نقشه محاصره شوروی تکمیل شد و جنگ سرد را باخت و فروپاشید. مسکو می دانست که کُردها بویژه کُردهای عراق به دلایل متعدد ازجمله اصالت آریایی، مورد حمایت آمریکا و دولت های آلمان (از زمان بیسمارک) بوده اند و لذا در جریان ماجرای آذربایجان می کوشید تا مناطق کُردنشین ایران را در دست داشته باشد.
با پایان یافتن کار گروه پیشه وری در آذربایجان در 21 آذرماه 1325 اظهار نظر درباره ریشه، علل و انگیزه ماجرا آغاز شده بود که تا هفته ها ادامه داشت.
به باور مورخان، پیشه وری در آغاز کار نظر به تجزیه ایران نداشت و تنها می خواست که آذربایجان استقلال داخلی داشته و یک بخش از ایران باشد (که در صورت تحقّق، ایران به صورت یک فدراسیون در می آمد)، ولی «باقراُف» دبیر اول وقت حزب کمونیست جمهوری آذربایجان به کمتر از تجزیه ایران و مآلا ایجاد یک جمهوری آذربایجان بزرگتر راضی نمی شد. پس از آنکه پیشه وری به اجبار تسلیم نظر باقراُف شد، حمایت مردم را از دست داد بگونه ای که آذربایجانی های ایراندوست پیش از آغاز عملیات ارتش، خود به سرکوب کردن گروه پیشه وری پرداخته بودند.
در دسامبر 1991 که شوروی (جانشین امپراتوری روسیه) منحل شد، تنی چند به دولت جمهوری اسلامی (که در آن زمان هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور بود) توصیه کردند، حالا که یک طرف قراردادهای گلستان و ترکمان چای از میان رفته، ولو سمبولیک، این دو قرارداد را لغوشده اعلام کند تا در آیندهِ دور دچار دردِ سرهای احتمالی نشود.