ضبط موسیقی در تاریخ ایران به این شکل شروع شد!

مدت زمان مطالعه: 9 دقیقه و 32 ثانیه
با ورود کمپانی های تولید صفحه به ایران در اواخر دوره قاجار، نوازندگان و خوانندگانِ آن زمان اقدام به ضبط آوازهایی به صورت «تک نوازی» و «ساز و آواز» کردند. این صفحات گنجایش محدودی داشتند و ضبط یک برنامه کامل ساز و آواز در آن ها مقدور نبود. بنابراین اهل موسیقی فقط توانستند آثارشان را در قالب تک نوازی ها و ساز و آواز هایی کوتاه در حد چند دقیقه و اجرای یکی دو مقام (و نه دستگاه کامل)، و تک آهنگ هایی مثل تصنيف، رِنگ و بعضی ترانه های محلی ضبط کنند. این ها عناوین بعضی صفحه های آن روزگار هستند:آواز ماوراء النهر، آواز میرزا سید احمدخان با تار آقاحسینقلی،آذربایجانی با تصنیف و رِنگ، میرزا سید احمدخان، تار میرزاحسین قلی،تصنیف اصفهان با رِنگ، دسته نایب السلطنه،تصنیف از دلم بی خبری با رِنگ، آواز میرزا ابوالحسن داود با ساز،[…] در بین ۳۹۸ صفحه ای که از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۳ قمری (۱۲۸۵ تا ۱۲۹۴ شمسی) ضبط شده و فهرست آن در تاریخ تحول ضبط در ایران آمده، بیشترین گونه های اجرا شده اختصاص به «آواز» و «تصنیف» (۱۷۱ مورد) و «رِنگ» (۵۷ مورد) دارد. هیچ «چهار مضراب» ی در این صفحه ها نیست و تنها در سه تای آن ها «پیش درآمد» اجرا شده که یکی از آن ها به صورت تکراری در دو صفحه مختلف ضبط شده است:پیش درآمد ماهور، میرزاحسین قلی با تار.پیش درآمد ابوعطا، کمانچه حسین خان [اسماعیل زاده].پیش درآمد ماهور، تار آقامیرزا حسینقلی. ماهور، دلکش، حاجی محمدخان، تار آقا میرزاحسین قلی. جالب اینجاست که غلام حسین درویش خان، که از او به عنوان مبدع پیش درآمد یاد شده و آهنگ های بسیاری در این گونه ساخته، در ضبط ۲۳ مورد از صفحه های مذكور فقط به نواختن تار اکتفا کرده و هیچ یک از پیش درآمدهای خود را در آن ها اجرا نکرده است که این می تواند به زمان بَریِ طولانی پیش درآمد های او و گنجایش محدودِ صفحه های آن زمان مربوط باشد، زیرا بعید است فکر کنیم او همه پیش درآمدهایش را در ده ساله آخر عمرش ساخته باشد. وفات او سال ۱۳۰۵ بوده است.نیز در نسل بعدیِ صفحه هایی که به وسیله کمپانی های گوناگون، از سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۸، تولید شد آمار استفاده موسیقی دانان از گونه های موسیقی در ضبط ها، چیزی نزدیک به همان تعدادی است که برای صفحه های دوره قاجار ذکر شد، ولی در این دوره شاهد پیدایش گونه جدیدی با عنوان «ضربی» هستیم که بیشتر آن ها در صفحه های ضبط شده از سنتور حبیب سماعی آمده است:گِرِیلی، ضربیِ شهناز ۱ – ۲ (با سنتور حبیب سماعی).تصنیف، بیات اصفهان، رباعیِ ضربی ۱ – ۲ (با سنتور حبیب سماعی).ضربیِ ابوعطا، حجاز ۱ – ۲ (با تار قوام). اما ظاهراً در همان دوره ها پیش درآمد، در اجراهای خصوصی و محافل اهل ذوق موقعیت بهتری برای خود فراهم کرده بود:ابوالحسن صبا: در مجالس خصوصی که درک موسیقی افراد زیاد بود، از اساتید درجه یک که عده آن ها در هر دوره بیش از سه نفر نبود، دعوت می کردند و صاحب خانه با چند نفر هم مشرب و هم ذوقِ خود از محضر اساتید که گاهی توأم با یک خواننده و ضرب گیر بود، استفاده می نمودند. بدین معنی که استاد در سکوت کامل شروع به نواختن پیش درآمد (که [این] اواخر متداول شده بود) می نمود و ضرب ملایمی با او همراهی می کرد. سپس شروع به زدن آوازِ (درآمدِ) مربوط به همان دستگاه که پیش درآمد را زده است [بود] می نمود. همچنین در کنسرت های این دوره، موقعیت پیش درآمد به عنوان قطعه ابتدای یک موسیقی برنامه ای کاملاً تثبیت شده بود. اعلان کنسرت درویش خان در سال ۱۳۰۰ شمسی، و کنسرت علی اکبر شهنازی در سال ۱۳۰۱ شمسی، موقعیت اجرای پیش درآمد، و نیز تصنیف و رِنگ را در موسیقی برنامه ای نشان می دهد:بعد از سه سال کنسرت درویش. شب جمعه ۹ ربیع الثانی (برابر با ۱۷ آذر) را فراموش نکنید. بلیط خریداری شده و می شوند. اگر بلیط تمام شد دیگر جایی در سالن نمایش نخواهید داشت […] پروگرام کنسرت به قرار ذیل است، در سه پرده:پرده اول: پیش درآمدِ جدید در افشاری – به [با] تصنیف جدید – رِنگ جدید.پرده دوم: چهارگاه ضرلیِ [ ضربیِ] جدید به طرز جواب و سؤال.پرده سوم: پیش درآمدِ جدید در ماهور – تصنیف جدید و رِنگ جدید. کنسرت شهنازی، پرده اول: پیش درآمد شور از مبتکرات شهنازی به طورِ دستگاه نواخته می شود؛ غزلی از اثر افکار دانشمند ادیب آقای وحید دستجردی تراوش نموده، در آواز شور به شیرینیِ تنغماتِ فریبنده شهنازی افزوده، سپس تصنیف [و] رِنگِ شور بدین پرده خاتمه می دهد […] پرده سوم: مهم ترین دستگاه موسیقیِ شرقی (چهارگاه) که تا کنون به طریق کنسرت در معرض نمایش نیامده توجهات مستمعین را به یک پیش درآمد بدیع جلب، سپس […] تصنیف جدید و رِنگی به طورِ دستگاه تنظیم شده است […] بشتابید و روح بشاشِ آقا میرزا حسینقلی را دوباره مشاهده نمایید. با تأسیس سازمان رادیو در ایران عرصه جدیدی برای فعالیت و حضور موسیقی دانان به وجود آمد. در این زمان محدودیت زمان اجرای موسیقی تا حدودی برطرف شد و امکان استفاده عمومی از اجراهای موسیقی نیز فراهم گشت. با این حال اجراهای زنده رادیویی، برخلاف صفحه های موسیقی، امکان ماندگاری نداشتند و دوباره شنیدنِ آن ها مقدور نبود.پیامد عدم محدودیت زمانِ اجرا در رادیو باعث شد هنرمندان بتوانند در برنامه های خود از «پیش درآمد» که زمان بَریِ طولانی تری نسبت به گونه های دیگر داشت، نیز استفاده کنند. افزون بر این، با گذشت حدود دو دهه از تأثیراتی که غلام حسین درویش و رکن الدین مختاری بر این فرم گذاشتند، پیش درآمد جایگاه ممتازی بین گونه های موسیقی یافته بود و همه آهنگسازان به ساختن چنین قطعاتی روی آورده بودند. اینک به بررسی چند نمونه از اولین اجراهای رادیویی می پردازیم:برنامه موسیقی که در روز گشایش دستگاه پخش صدای تهران (چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹) زیر نظر سرگرد مین باشیان اجرا خواهد شد: 1. سرود ستایش شاه؛ 2. سرود مهر شاه؛ 3. سرود کوشش […]

1. 1. 1. همایون (پیش درآمد، آواز، تصنیف، رنگ) پانزده دقیقه؛
      2. ماهور (پیش درآمد، آواز، تصنیف، رنگ) پانزده دقیقه، توسط نوازندگان موسیقی ایرانی.

 برنامه هفتگی موسیقی رادیو از شنبه ۲۵ بهمن تا دوشنبه ۲۷ بهمن ۱۳۲۰ شمسی.شنبه ۲۵ بهمن ۱۳۲۰ شمسی:بخش اول: پیش درآمد سه گاه، آواز آقای ادیب خوانساری با ویولن [مهدی] خالدی.بخش دوم: کنسرت کُرال (آواز دسته جمعی) با شرکت آقای پاتماگریان و دسته کُر.بخش سوم: پیانو تنهای مرتضی محجوبی (دشتی)، سنتور تنهای حبیب سماعی (نوا).یکشنبه ۲۶ بهمن ۱۳۲۰ شمسی:بخش اول: پیش درآمد افشاری، آواز روح انگیز، ویولن [مهدی] خالدی، تصنیف ناز مه رُخان.بخش دوم: پیش درآمد اصفهان، تصنیف افسانه عاشق، تصنیف یار وفادار.بخش سوم: پیانو تنها، جواد معروفی، (ماهور)، ویولن تنهای [مهدی] خالدی (بیات تُرک).دوشنبه ۲۷ بهمن ۱۳۲۰ شمسی:بخش اول: پیش درآمد ابوعطا، آواز قمرالملوک وزیری، سنتور حبیب سماعی، تصنیف بی مهری خزان.بخش دوم: تار و آواز عبدالعلی وزیری، همایون.بخش سوم: پیش درآمد چهارگاه، آواز قمرالملوک وزیری با پیانوی مرتضی محجوبی، تصنیف فریبنده. در بین ۳۶ برنامه ای که در تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران، ثبت شده، ۳۴ برنامه به اجرای موسیقی ایرانی اختصاص دارد که در ۲۲ تای آن ها «پیش درآمد» اجرا شده و برخلاف آنچه در محتوای اولین صفحه های موسیقی دیدیم، آمار اجرای «رنگ» تنزل یافته و فقط ۲ رنگ در این ۳۴ برنامه به اجرا درآمده است.سال ۱۳۳۴ داود پیرنیا سرپرستی موسیقی رادیو را به عهده گرفت و برنامه های موسیقی کاملی را، به صورت سریال، با عناوین «گلهای رنگارنگ»، «گلهای جاویدان»، «گلهای صحرایی» و «برگ سبز» تدارک دید. پخشِ هفتگیِ این برنامه ها با همکاری هنرمندان مشهور آن زمان تا سال ۱۳۴۵ ادامه یافت و از بین این برنامه ها، به خصوص مجموعه «گلهای رنگارنگ» بسیار مشهور و پُرطرفدار شد. جالب این که زنی که گویندگی و خواندن شعرهای متن برنامه های گلهای رنگارنگ را به عهده داشت شهرتی در حد هنرمندان این برنامه کسب کرد:پرویز خطیبی: برنامه گلها در واقع همه زندگی پیرنیا بود. تمام گذشته هایش را با تمام آرمان ها و آرزو[ها]ی گمشده در آن می یافت. وقتی ارکستر شصت نفره بزرگِ گلها در استودیوی بزرگ رادیو ایران شروع به نواختن [می] کرد، پیرنیا چشمانش را می بست و به عالم دیگری می رفت. خودِ او نواختن پیانو را در جوانی آموخته بود و ضمن فراگیریِ موسیقیِ کلاسیک، موسیقی اصیل ایرانی را هرگز از یاد نبُرد. در دریای بی کران ادبیات ایران کمتر کسی به اندازه داود پیرنیا غوطه خورده بود […]روشنک یا «صدیقه رسولی» را من اولین بار در استودیو «سانترالِ» تهران دیدم. آن روز عده ای از گویندگان تازه کار آمده بودند تا آزمایش بدهند. روشنک هم جزو آن عده بود. دختری بود کمرو و خجالتی ولی با صدایی بسیار لطیف و شیرین. تصادفاً مسئولان دوبلاژ او را پسندیدند و قرار شد از هفته بعد کار را شروع کند. اما روشنک هرگز به استودیو برنگشت و یک روز من در راهروهای اداره رادیو با او روبه رو شدم.همان طور که سرش را پایین انداخته بود و صورتش از شرم و حیا سرخ و سرخ تر می شد گفت: با آقای پیرنیا کار می کنم، در برنامه گل ها. و به راستی که «گل ها» با صدای روشنک چه رنگ و بویی داشت. وقتی می گفت: «و حالا از گلزار ادب ایران چند شاخه گلِ جان پرور همراه با نوای دلنشین ساز تقدیم شما می شود»، هزاران تن از شیفتگان این برنامه هر کجا که بودند سکوت می کردند و آخرین کلام روشنک این بود که: «پیوسته دلت شاد و لبت خندان باد». محور هر یک از برنامه های گل ها یک «تصنیف» از ساخته های آهنگسازانی چون مرتضی محجوبی، علی تجویدی، مهدی خالدی، روح الله خالقی و … بود که معمولاً به وسیله «ارکستر گلها» در ابتدای برنامه اجرا می شد. بیشتر این تصنیف ها با مترِ سنگینی ساخته می شدند و مقدمه سازیکِ ابتدای آنها، در این برنامه ها، کاربردی همانند پیش درآمد داشتند. پس از تصنیف یا مقدمه آن نوبت به ساز و آواز می رسید و حُسن ختام برنامه هم تکرار تصنیف بود. به این ترتیب معمولاً در این برنامه ها رنگ اجرا نمی شد:حبیب الله نصیری فر: تعداد آهنگ های [مهدی] خالدی که تا کنون از رادیو پخش شده و همه دارای سبک بدیعِ خودِ اوست بالغ بر دویست آهنگ است. ضمناً باید دانست که او پس از شروع فعالیت در رادیو روالِ همیشگی و مرسومِ «پیش درآمد، آواز، تصنیف، رنگ» را منسوخ کرد و تصنیف هایی ساخت که به جای پیش درآمد، نخست دو بند شعر [به صورت دکلمه] با آهنگ [بی کلامِ تصنیف] در آغاز برنامه خوانده می شد و بعد خواننده تصنیف را اجرا می کرد، آنگاه یک قطعه آواز با سازِ سلو به وسیله خواننده اجرا می شد و برنامه با همان تصنیف خاتمه می یافت. یقیناً اشخاصی که با برنامه های «گل های رنگارنگ» انس و الفتی داشته اند، هنگامی که سخن از این برنامه ها و جنس خاصِ موسیقیِ آن به میان می آید، نام اولین آهنگ سازی که برایشان تداعی خواهد شد مرتضی محجوبی است. روح الله خالقی، سال ۱۳۴۴ پس از درگذشت محجوبی، درباره تصنیف های او نوشته است:این هنرمند از جمله کسان خوشبختی بود که تمام آثار مهمش با صوت گرم بنان و مرضیه در مجموعه برنامه گل ها، به همت سرپرست با ذوق این برنامه پایدار مانده است و تا جایی که من تجسس کرده ام بیست و دو ترانه است […] این ترانه ها عبارت اند از:گلِ بی وفا، نوای نی، هستی و ناله بی اثر، منِ بی دل، کاروان، از غمِ دل ناله ها دارم، دلِ غم دیده، چون زلفِ توام جانا در حین پریشانی، اشک و آه، من از روزِ ازل، عهد شکن، تو و ناز و فتنه گری که اشعار آن ها از رهی است. چه شب ها، گفتم با تو شبی را به سر آرم، دیشب که تو در خانه ما آمده بودی (با شعر نواب صفا)، آهوی وحشی (شعر شهر آشوب)، امشب، عمری است که در کوی تو (با شعر مؤید ثابتی)، تو مرو (با شعر معین افشار)، ای عشق (با شعر ناصح)، عشق سوزان (با شعر تورج نگهبان)، و امشب چو آید ز در (با شعر ورزی).[…] من با کمال جرأت می گویم که تصنیف های محجوبی، به خصوص چند تای آن ها از آن نواهای ابدی است که در موسیقی ما جاویدان خواهد ماند و نغمه ای دیگر جای آن ها را نخواهد گرفت. از این قبیل است: نوای نی، کاروان، من از روز ازل و هستی، که به نظر من «نوای نی» در صدر آن ها قرار دارد.   مقاله ای که تحت عنوان «ساختار موسیقی برنامه ای ایرانی» خواندید برگرفته از کتاب «چگونگی موسیقی ایران – کند و کاوی در گونه های موسیقی» نوشته ارشد تهماسبی می باشد.

بیشتر بخوانید:

تصویری 2 نفره از همایون شجریان و سحر دولتشاهی

صورت بی آرایش لیدی گاگا همه را شوکه کرد!

پرده ای جدید از مرگ پرابهام ناصر عبداللهی

روی که میناوند، پژمان جمشیدی و نیما نکیسا آهنگ سه نفره خواندند