راز مومیایی‌هایی که با قایق در بیابان دفن شده بودند
مدت زمان مطالعه: 5 دقیقه و 6 ثانیه فرادید: صدها جسدی که در حدود یک قرن اخیر در منطقۀ بیابانی موسوم به حوضۀ تاریم (Tarim Basin) در استان سین‌کیانگ چین کشف شده‌اند، با وجود اینکه هزاران سال از مرگشان گذشته است اما آنقدر خوب و دست‌نخورده باقی مانده‌اند که انگار هنوز زنده هستند. مدل موهای آن‌ها، لباس‌هایشان و همۀ لوازم و اسبابی که با آن‌ها دفن شده است، تقریبا به طور کامل حفظ شده‌اند. اما این تنها نکتۀ عجیب دربارۀ این مومیایی‌ها نیست. در ابتدا این تصور وجود داشت که این اجساد باستانی متعلق به مهاجران هندواروپایی است که هزاران سال قبل در جایی که اکنون بخشی از کشور چین است ساکن شده‌اند. این برداشت به دلیل نوع ابزار و وسایلی بود که آن‌ها به همراه داشتند. اما بعد از اینکه تحقیقات مدرن مربوط به تشخیص دی‌ان‌ای بر روی آن‌ها انجام شد، معلوم شد که آن‌ها نه مهاجر بلکه بومیان حوضۀ تاریم هستند که با این وجود، به لحاظ ژنتیکی کاملا با اقوامی که در نزدیکی آن‌ها زندگی می‌کردند فرق داشتند. این کشفی بود که معمای مومیایی‌های حوضۀ تاریم را پیچیده‌تر کرد.
با گذشت دست‌کم یک قرن از کشف این مومیایی‌ها دانشمندان هنوز پرسش‌هایی در خصوص کنش‌های فرهنگی این مردم، شیوۀ زندگی روزمرۀ آن‌ها و نقشی که در پراکندگی امروزی انسان‌های مدرن در سراسر جهان دارند مطرح می‌کنند.
مومیایی‌های حوضۀ تاریم چگونه کشف شدند؟
این اجساد که حدود 4 هزار سال قبل در تعدادی گورستان پراکنده در حوضۀ تاریم دفن شده و به صورت طبیعی و به دلیل شرایط محیطی به صورت مومیایی درآمده بودند، نخستین بار در اوایل قرن بیستم توسط کاوشگران اروپایی کشف شدند. در طول زمان، تعداد بیشتر و بیشتری از این اجساد به همراه ابزارها و اشیاء مختلف پیدا شد. تا امروز تعداد اجساد کشف شده به صدها مورد رسیده است. در این بین، جدیدترین اجساد کشف شده حدود دو هزار سال و قدیمی‌ترین آن‌ها حدود چهار هزار سال قدمت دارند.مومیایی‌های حوضۀ تاریم واقعا چه کسانی بودند؟
در ابتدا، به خاطر شباهتی که پوشش و ظاهر این مومیایی‌ها به ظاهر و پوشش اروپاییان باستان داشت، این فرضیه مطرح شد که آن‌ها از جملۀ مهاجران هندواروپایی بوده‌اند که احتمالا در اصل دامدارانی اهل سیبری یا کشاورزانی اهل ایران بوده‌اند.
مومیایی موسوم به «شاهدخت ژیائو» آن‌ها موهای بلوند، قرمز یا خرمایی و دماغ‌های بزرگ داشتند و لباس‌هایی با رنگ روشن و گاه تزئین‌شده پوشیده بودند که از پشم، خز یا چرم گاو درست شده بودند. برخی از آن‌ها کلاه‌هایی نوک‌تیز بر سر داشتند و برخی نیز لباس‌هایی نمدی داشتند که همۀ این‌ها پیوندهایی با فرهنگ هندواروپایی و غربی را نشان می‌داد. برخی از آن‌ها حتی لباس‌هایی با طرح چهارخانه داشتند که یادآور لباس‌های فرهنگ سلتی در شمال اروپا بود. به ویژه یکی از مومیایی‌ها یک مرد یک متر و هشتاد سانتیمتری بود که مو و ریش بلند قرمز داشت و با دامنی شبیه دامن‌های اسکاتلندی به خاک سپرده شده بود. یکی دیگر از مومیایی‌های معروف حوضۀ تاریم زنی بود که محققان نامش را «شاهدخت ژیائو» یا «زیبای ژیائو» گذاشته‌اند؛ زنی که 3800 سال پیش دفن شده بود و موهایی به رنگ روشن، گونه‌های برجسته و مژه‌هایی بلند داشت و انگار با لبخندی ابدی از دنیا رفته بود. او با کلاه نمدی، لباس‌های مرغوب و جواهرات به خاک سپرده شده بود اما مشخص نیست که دقیقا چه جایگاهی در اجتماع خودش داشته است.
اما در سال 2021 مطالعۀ دی‌ان‌ای 13 مورد از مومیایی‌ها، جامعۀ علمی را به این نتیجه رساند که این مردم از نژاد هندواروپایی نیستند بلکه گروهی منزوی هستند که در سراسر حوضۀ تاریم که امروز منطقه‌ای بیابانی است زندگی می‌کردند؛ آن‌ها از شیوه‌های کشاورزی رایج در نزد اقوام همسایه‌شان استفاده می‌کردند اما فرهنگ و ژنتیکشان کاملا متمایز از آن‌ها باقی مانده است. نتیجه‌گیری دانشمندان این بود که این مردم از نسل مردمان باستانی شمال اوراسیا بوده‌اند؛ گروهی نسبتا کوچک از شکارچی-گردآورندگان که از آسیای غربی به آسیای مرکزی مهاجرت کردند و پیوندهایی ژنتیکی با بومیان آمریکا نیز داشته‌اند.
مومیایی‌هایی در قایق
این اجساد نه به صورت تعمدی بلکه در اثر محیط خشک و نمکی حوضۀ تاریم مومیایی شده‌اند؛ زمستان‌های سرد و طولانی منطقه نیز احتمالا به حفظ این اجساد کمک زیادی کرده است. بسیاری از این اجساد در تابوت‌هایی چوبی به شکل قایق دفن شده بودند؛ قایق‌هایی که با چرم گاو پوشیده شده و پاروها یا تیرک‌هایی چوبی نیز به صورت عمود روی آن‌ها قرار گرفته بود تا مکان مقبره را مشخص کند.
قایق‌هایی که تابوت این اجساد باستانی بوده‌اند کشف گیاه افدرا (ریش‌بز) در این مقبره‌ها نشان می‌دهد که این گیاه برای این مردم کاربردی پزشکی یا مذهبی داشته است؛ اما اینکه این مذهب دقیقا چه بوده است و یا اینکه وجود حلقه‌های چوبی در قبرها چه معنایی داشته‌اند هنوز بخشی از معماهای حل‌نشدۀ مومیایی‌های حوضۀ تاریم هستند. وجود نقاب‌ها و استخوان‌های حیوانات در مقبره‌ها می‌توانند نشانه‌هایی از زندگی روزمره و فرهنگ این مردم باشند. به نظر می‌رسد که این مردم به کشاورزی و دامداری مشغول بوده‌اند زیرا در رژیم غذایی آن‌ها گندم، جو، ارزن و حتی پنیر وجود داشته است. همچنین نشانه‌هایی به دست آمده که این مردم به ساخت ابزارهای فلزی و سبدبافی نیز اشتغال داشته‌اند. احتمالا آن‌ها اهل تجارت هم بوده‌اند و در مسیری که بعدها به جادۀ ابریشم موسوم می‌شود، با همسایگانشان داد و ستد می‌کرده‌اند.
بر روی هر قبر یک پارو به صورت عمود به عنوان نشانه قرار داده شده است اما هنوز چیزهای زیادی هست که دانشمندان دربارۀ زندگی این مردم نمی‌دانند؛ مثل اینکه آن‌ها با چه کسانی داد و ستد می‌کردند، چه باورهای مذهبی‌ای داشتند و اینکه ساختار اجتماعی جامعه‌شان به چه صورتی بوده است.
چرا این مومیایی‌ها مناقشه‌برانگیز هستند؟
این مومیایی‌ها علاوه بر اهمیت باستان‌شناختی، به بستری برای مجادله‌های سیاسی نیز تبدیل شده‌اند. حوضۀ تاریم در استان اویغورنشین سین‌کیانگ قرار دارد که، علیرغم ادعای مالکیت چین، اویغورها آن را متعلق به خودشان می‌دانند. به همین دلیل ملی‌گرایان اویغور این مومیایی‌ها را اجداد خودشان می‌دانند اما دولت چین این ادعا را رد می‌کند. در کنار همۀ معماهای حل‌نشده‌ای که این مومیایی‌ها هنوز در خودشان دارند، این مجادلات سیاسی نیز ظاهرا به این زودی‌ها حل نخواهند شد.بیشتر بخوانید:
| تاریخچه و تصاویر جالب اولین حوض ایران! |
| ناگفته های مهمی درباره خلبان هواپیمای محمدرضا پهلوی |
| از وزارت رضاشاه تا ریاست جبهه ملی |
| سرنوشت جسدهای گمشده کشتی تایتانیک چه شد؟ |